Schadenfreude

schadenfreude nedir

Çıkarcılık mı Pragmatizm mi?

Sabah uyanıp gözümü açtığım andan itibaren başımı yastığa koyduğum ana kadar geçen sürede okuduğum, izlediğim, tanık olduğum her şeyden, konuştuğum her insandan bir şeyler öğrenmeye çalışırım. Kimileri bu durumu çıkarcılık olarak görebilir. Kimileri ''pragmatist'' olarak adlandırır. Sözlük anlamı olarak baktığımızda ''çıkarcılık'' dediğimiz olgu, yalnız kendi çıkarını kollamak olarak tanımlandığı için bu yakıştırmayı kendim için geçerli bulmuyorum, hoş şahsıma karşı da ne öğretmen olarak ne de arkadaş olarak şimdiye dek hiç söylenmedi. 

''Pragmatist'' olarak baktığımda ise kelime kökeni olarak Yunanca'da pragma; eylem, iş anlamına pragmatik ise işe yönelik anlamına geldiği için, ben de ''sadece işime geleni'' öğretmekten yana olmadığım için bunu da yakıştıramıyorum. Çünkü faydacılığın sağduyu ile çeliştiği noktalar olduğunu düşünüyorum. Mesela karşında kurtarman gereken iki çocuk var. Kendi çocuğunu mu kurtarırsın yoksa diğerini mi? (The Good Place izleyenler ''Trolley Problem'' sahnesinden bu durumu bilirler.) Böyle durumlarda sağduyu, duygular, bilinçaltı gibi pek çok faktör etkili olduğundan günlük hayatta motomot bilgi öğrenme durumu herhangi bir akımla ilişkilendirilemeyebilir. Ayrıca pragmatist yaklaşıma göre ''Günlük hayatta bir bilgi işine yarıyosa doğru, yaramıyorsa yanlıştır.'' savına da katılmadığımı belirteyim. Örneğin yalan söylemek bir kişinin işine yarıyorsa, bu durum ona göre hareket faydacılığıdır ama kural faydacılığını es geçmiş olur. 

Peki Hedonizm mi?

Sanırım benim durumum biraz hedonizme yakın. Aristippos'a göre yaşamın amacı hazdır. Haz, bizi biz yapan duygudur. Gerçek haz sürekli olan hazdır ve buna bilgelikle ulaşılablir. Buraya kadar okay'im. Ancak hedonizme göre de acıdan kaçmak gibi bir durum var. Ne yazık ki onu başaramadığım için burada da bir çıkmaza girdiğimi kabul etmem gerekir :) ( Felsefe ile ilgili öğrendiğim şeyler elbette sınırlı fakat araştırmalarıma devam etmekteyim. Yanıldığım noktalar olursa benimle iletişime geçmekten çekinmeyin. Azıcık da sizlerin bilgisinden ''faydalanayım:)'' )

Gelelim konu başlığımıza: 

Bunu ilk duyduğumda çok şaşırdım. Tek bir cümlede yalnızca sözlük tanımı olarak okumuştum bir yerde, hatırlamıyorum nerede okuduğumu. Fakat defterime not aldım sonradan araştırmak için. Sizin de okuduğunuzda kendinizden, çevrenizden birçok şey bulacağınıza emin olduğum için paylaşmak istedim.

Shadenfreude

Phonetic bilenler için telaffuzunu şöyle bırakayım /ˈʃɑːdənfrɔɪdə/  

Bilmeyenler içinse ''şadınfröyde''

Kendisi Almanca bir kelime. ''Yahu Öznur bir kelime için mi bunları yazıyorsun?'' diyebilirsiniz. Evet bir kelime için yazıyorum tüm bunları. Bilen bilir. Dil, etimoloji, kelime, dilbilim en sevdiğim, en çok ilgi duyduğum konulardandır. E böyle bir şey bulmuşken de kaçırmak bana yakışmazdı. 

Kelimemiz ilk olarak 1850li yıllarda İngilizce kaynaklarda karşımıza çıkmış. Almanca'da ise 1790 yılında onaylanmış. 

Aslında birleşik bir kelime. ''Schaden'' hasar, zarar anlamına ''Freude'' ise haz, sevinç anlamına geliyor. Sözlük tanımı olarak baktığımızda ise ''Bir başkasının sıkıntılarını, başarısızlığını, aşağılanmasını öğrenmekten veya bunlara tanık olmaktan kaynaklanan zevk, neşe veya kendini tatmin etme durumu''dur. 

Şimdi ilginizi çekmeye başladı dimi?

Bu durum psikoloji camiasında da fazlasıyla araştırılıp alt başlıklara ayrılmış. Aslında birinin kötü haline sempati duymaktan ziyade daha çok bunu izlemekten derin haz duymayı nitelendiriyor. ''Tanıdık geldi mi?'' sorusunu sorup sizden ''Hayır ne alakası var? Ben hiç böyle birine denk gelmedim.'' cevabını almayı çok isterdim ama ne yazık ki bu yaşadığımız dünyanın bir parçası. İnkar edenleriniz çıkabilir. Ama sokakta oynayan 6 yaşındaki çocukların bile yaptığı ya da maruz kaldığı bir şey bu. Onlar gülüp, parmaklarıyla işaret edip dalga geçebilirler, biz yetişkinlerse gizleriz. 

Araştırmacılar, bu duygunun arkasında 3 itici gücün olduğunu iddia ediyorlar. ''Saldırganlık, rekabet ve adalet.'' Hatta özsaygı oranınız ile schadenfreude'ye maruz kalma oranınız arasında ters orantı olduğunu bile ispatlamışlar.

Tabii bu schadenfreude'nin bazı psikolojik sebepleri de varmış. Mesela saldırganlığa dayalı schadenfreude başkalarının başarısızlığını görüp bundan mutlu olarak kendini grup içinde yüceltme amaçlı yapılan bir durumken, rekabete dayalı schadenfreude, bireysel ve rekabete dayalıymış. Bir de adalet temelli schadenfreude varmış ki bu da adaletsiz, ahlaksız ve kötü görülen bir durumun cezalandırılmasını görmekten duyulan hazzı ifade ediyormuş. 

Yani işin özü şu: 

Fırtınalı bir denizde savrulan gemiyi sahilde elinizde kahvenizle izlemekten keyif alır mıydınız? Bu sizin başınıza gelmediği için kendinizi mutlu hisseder miydiniz? 

Schadenfreude'yi kıskançlıkla benzetenler olabilir. Bu duruma dair Arthur Schopenhauer'in biz sözü var. 

''Kıskançlık hissetmek insancıldır, birinin zarar görmesinden mutluluk duymak, bunun tadını çıkarmak ise şeytancıl.''

Birilerinin yükselişini ''Bu çıkışın bir de inişi var.'' diye düşünerek kendini teselli etmeye çalışanlarla dolu değil mi etrafımız? Hatta bu inişi beklemeye bile sabrı kalmamışlarla... İşin en kötüsü de artık bu insan(!)ların schadenfreude hallerinden utanmaması...

O zaman sizlere Morrissey'in ''We Hate It When Our Friends Become Successful'' şarkısıyla veda ediyorum.